Elealı Zenon

Felsefeye bir bakış

11. Bölüm Doğa Filozofları 9

Elealı Zenon

Yazan: Onur Çoban

“Paradoks”

Elea Okulunun en önemli temsilcilerinden biri olan Zenon, ortaya attığı paradokslarıyla ünlü olup, yine aynı isimdeki Kıbrıslı Zenon ile karıştırılmamak için Elealı Zenon olarak hatırlanır.

Elea Okulu olarak isimlendirilen ve Parmenides ‘in görüşleriyle dikkat çeken bu eski Yunan felsefe okulunda, daha önce belirtildiği gibi boşluğun, çokluğun ve hareketin olmadığı, tek gerçekliğin teklik olduğu vurgulanmaktaydı. Parmenides’e göre var olan tekti ve birdi. Bu okulun ve özellikle Parmenides’in görüşlerini benimseyen Elealı Zenon, ortaya koyduğu akıl yürütmelerle felsefe tarihinde kendine yer bulmuştur.

Yaklaşık olarak İ.Ö 490-430 yılları arasında yaşadığı kabul edilen Elealı Zenon, daha sonra Platon gibi önemli isimlerin kullanmış olduğu diyalog yazım tekniğini ilk kez kullanan isim olarak kabul edilir. Karşılıklı konuşmaya dayanan bu yazım tekniği ile filozoflar düşüncelerini sanki sözlü bir anlatım varmışçasına ifade ederler. Ne yazık ki günümüzde doğrudan kendi yazdığı eserler çok az kalmakla birlikte özellikle Aristoteles’in yazmış oldukları sayesinde birçok paradoksu günümüze ulaşmıştır.

Elealı Zenon aslında kendi düşüncelerin orijinalliği sayesinde değil, kullandığı yöntem ile önemlidir. Gerçekten de görüşleri özellikle hocası Parmenides ’in savlarını doğru çıkarmak üzerinedir. Parmenides ‘in ortaya koyduğu tüm felsefi sistemi, kullanmış olduğu teknikle savunmaya çalışmaktadır. Aristoteles’in “diyalektik akıl yürütme” olarak ifade ettiği bu yöntem, çoğunluk tarafından doğru kabul edilen öncü görüşleri kullanarak, yine akla yatkın ve ikna edici ancak bilimsel olmayan sonuçlara ulaşma sistemidir. Bu yöntem Aristoteles’e göre bilimsel olarak asla kanıtlanamayacak/ kanıtlanması mümkün olmayan şeyler için gerekli bir yöntemdir. Ancak farklı kullanıldığında çıkan sonuçlar öncü kabul edilen şartlara göre “mantıklı” gelse de özünde “saçma” sonuçlar da doğurabilmektedir.  

Elealı Zenon’ da bu “saçma” sonuçlara ulaşmayı hedeflemekteydi. Ona göre Parmenides ‘in düşüncesine karşı olanların savlarını doğru kabul edersek bir dizi farklı sonuçlara gitmemiz olasıydı.onurcoban.com Düz bir mantıkla ilerlersek çıkan saçma sonucu kabul etmemiz gerekmektedir. Ancak gözlem ve deneyimlerimiz bu sonuçların doğru olmadığını göstermektedir. İşte bu tutarsızlık Elealı Zenon ’un ulaşmak istediği noktaydı.

Paradoks olarak ifade edilen bu görüşlerin en ünlülerini yine Elealı Zenon ortaya atmıştır. 14 adet olduğu düşünülen bu paradokslardan bazıları şöyledir:

Akhileus (Aşil) ve Kaplumbağa Paradoksu’nda; mitolojide önemli bir yeri olan çağının en güçlü ismi Aşil’in (Akhileus) bir kaplumbağa ile yarışa girdiğini düşünelim. Aşil, kaplumbağaya 1 metre avans vermiş olsun. Aşil bu 1 metreyi koşup, kaplumbağanın başladığı yere geldiğinde, kaplumbağa da 1 cm ilerleyecektir. Ardından Aşil kaplumbağanın ilk ilerlediği 1 metreye geldiğinde kaplumbağa yine 1 cm ilerleyecektir. Her ikisi de sürekli hareket halinde olacağından Aşil kaplumbağayı hiçbir zaman yakalayamayacaktır! Çünkü Aşil sürekli kaplumbağanın ilk noktasına ulaşsa da, milimetrik bile olsa sürekli kaplumbağanın da bir ilerleyişi olacaktır.www.onurcoban.com

Bu akıl yürütmeye göre bu sonuç tutarlı gözükmektedir. Ancak deney ve gözlemlerimiz hatta bilimsel bilgilerimiz Aşil’in kaplumbağayı yakalayıp geçeceğini gösterir. Bu durumu Elealı Zenon’da biliyordu. O da bu paradoksu ortaya attığında bu saçmaya indirgenen görüşü savunmadı ancak akıl yürütmenin de böyle bir tutarsız sonuç çıkarması da ortadaydı.

Zenon burada şunu anlatmak istedi. Eğer hareket denilen kavramı baştan kabul edersek Aşil’in kaplumbağayı asla yakalayamayacağını kabul etmemiz gerekir. Bunun doğru olmadığını yani hareketin bir yanılsama bir gerçeklik dışı olduğunu kabul edersek, gözlemlediğimiz gerçek olan Aşil’in kaplumbağayı geçmesini de kabul edebilirdik. Bu paradoks yüzyıllarca bir soru işareti olarak kaldı. Günümüzde matematiğin gelişmesi ve sonlu sayılar üzerinde yeni ortaya konan çalışmalar bu paradoksu açıklamaya yardımcı olmaktadır. Ancak Zenon’un burada bir kanıtlamadan çok bir akıl yürütme ortaya koymaktadır.

Uzay Paradoksunda, maddelerin dışında olan ve onları çevreleyen uzay sorgulanmaktadır. Eğer uzay varsa ve dünya onun içindeyse, uzayın dışında ne vardır? Uzayı da çevreleyen başka bir şey, onu çevreleyen başka bir şey diye gidildiğinde bu sonsuz bir döngüye neden olmaktadır. Elealı Zenon’a göre bu durum saçmalık yaratmaktadır.onurcoban.com

Elealı Zenon’un paradoksları, çoğu zaman gülünç ve saçma damgasına maruz kalsa da, Platon’un “Parmenides” adlı eserinde belirttiği gibi bizzat Zenon bunun böyle olmasını istemiştir.onurcoban.com

“Parmenides’in tezini saçma mı buluyorsunuz? Peki sizin teziniz Parmenides’inkinden daha mı az gülünçtür? Hayır. Sizin tezinizin, bu tezden çıkan sonuçların kendilerinin kabul edilemez olmalarından ötürü Parmenides’in tezinden hiç de daha az gülünç olmadığını size gösterebilirim. İşte Kanıtlarım…” (Platon, Parmenides, 128 b)     

Siyaset ile de doğrudan ilgilenen Elealı Zenon’un bir isyan sırasında ölmüş olduğu düşünülmektedir.

Yazının diğer bölümleri için tıklayınız: Felsefeye bir bakış-Giriş-

Onur Çoban

.