Şii Düşüncesi

    Felsefeye bir bakış

52.Bölüm: Şii Düşüncesi

Yazan: Onur Çoban

www.onurcoban.com

İmam Düşüncesi

 

            İslam düşüncesi altın dönemini yaşadığı ortaçağda bilimden, sanata, felsefeden, tıbba kadar birçok alanda Batı Dünyasının çok önünde bir duruş sergilemiştir. Özellikle 700-1200 yılları arasında Ortadoğu ve Endülüs, gerek Yunanca gerekse Süryanice eski eserlerin çevirileri gerekse şerh ve özgün eserlerle adeta bir düşünce toplumu olmuştur.

 

            Bu dönemde Felsefe, Tasavvuf ve Kelam, düşüncenin 3 ana akımı olarak onlarca filozof, sufi ve kelamcı ortaya çıkarmıştır. Ancak bu dönemler aynı zamanda iç savaşların, bölünmelerin ve büyük acıların yaşandığı siyasi olaylara da tanık olmuştur.

             Ehli Sünnet düşüncesi olarak da bilinen Eşari ve Maturidi görüş genel olarak Sünni düşüncenin ana akımı olarak görülür. Buna karşın diğer önemli siyasi mezhep olan Şii düşüncesi baskın olarak İmamiye veya 12 İmam öğretisi ile ana akım olarak kendini gösterir. Ayrıca İsmaililik (7 İmam) gibi farklı Şii görüşler de bulunmaktadır. Alevi, Bektaşi gibi Tasavvufla oldukça içsel olan gelenekleri Şiiliğin alt kolu olarak düşünmek hatalı olabilir. 12 İmam inancıyla bağlantısı olsa da hem benzer hem farklı birçok görüşü içerir.

 

Önce tarihsel sürece bakalım.  İslam dünyasında siyasi mezhep olarak geçen 3 mezhep Sünni, Şii ve Hariciliktir. Hz. Muhammed’in vefatından sonra en önemli sorun halifelikti. Halife hem dinin başı hem de bu yeni devletin yöneticisiydi. Bu hem dini hem de siyasi bir güç demekti. Bu yeni kurulan devletin de henüz tam kurumsallaşmamış olması ve Arapların bu çapta bir devleti ilk kez yönetecek olması da önemli bir sorundu. Sonraki yüzyıllar da devlet hem kurumsallaşmış hem de Türk ve Acem birçok isim yönetim ve orduda söz sahibi olacaktı.

 

Hz Muhammed’in vefatından sonra yakın arkadaşı ve ilk Müslümanlardan /Sahabeler den Hz. Ebu Bekir halife oldu. Yaşı ilerlemiş olan Hz. Ebu Bekir sadece 2 yıl halifelik yaptı. Onun döneminde Hristiyan Bizans ve Zerdüşt Sasani İmparatorluğu ile savaşıldı. Ardından Hz Ömer halife seçildi. Onun döneminde İran, Mısır, Filistin gibi topraklar alınarak devlet bir İmparatorluk halini aldı. Bir suikast sonrası yaralandı ve birkaç gün sonra vefat etti. Ardında Hz. Osman halife oldu. Emeviler ailesine mensup olan Hz. Osman döneminde Kuzey Afrika’ya kadar devlet genişledi, ordununwww.onurcoban.com yanında donanma da güçlendi. Ancak bu dönemde Emevi ailesine yapılan ayrıcalık isyana sebep oldu. İsyan sonucu evi kuşatıldı ve öldürüldü.

 

Ardından halifeliğe Hz. Ali geçti. Hz Ali, Hz. Muhammed’in hem kuzeni hem de damadıydı. Hz Muhammed dönemindeki savaşlarda kahraman olarak görülmüş ve ilk halifeden itibaren halife adayı olarak kabul edilmiştir. Günümüzdeki mezhep ayrımlarının kökeninde de bu durum etkilidir. Sünni mezhebi Hz. Ali’yi dört halifeden biri olarak görürken, Şii Mezhebi önceki üç ismi kabul etmez. Bu görüşe göre Hz. Ali ilk halife olmalıydı. O aynı zamanda ilk İmam ve On Dört masumdan biridir. Sünnilerde bu derece bir mevki verilmese de her iki mezhep de Hz. Ali’ye özel bir önem verir.

 

Hz Ali döneminde Emevi ailesinden Muaviye ile ilk iç savaş yaşandı. Ardından hem Hz. Ali’yi hem de Muaviye tarafını tutmayanların oluşturduğu Hariciler adı verilen grupla mücadele edildi. Haricilerin suikastı sonrası Hz. Ali hayatını kaybetti.

 

Bir süre Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hasan tarafından halifelik sürdürülse de halifeliği Muaviye’ye vermek zorunda kaldı. Bir süre sonrada öldürüldü. Hz. Muhammed ile ilk yıllardaki savaşların baş düşmanı olan ancak sonradan Müslüman olan Ebu Süfyan’ın oğlu olan Muaviye Emevi ailesine mensuptu. Kureyş kabilesi üzerinden uzaktan hem Hz. Muhammed hem de Abbasiler ile akraba olsalar da Emeviler dönemi bilinçli bir ayrımcılıkla geçti. Hem Emevi olmayan Araplar hem de Arap olmayanlara karşı yapılan bu ayrımcılık bu dönemde büyük tepki toplasa da Emeviler bugünkü İspanya ve Portekiz’in bulunduğu İber yarımadasına kadar genişleyerek büyük bir imparatorluk kurdular.

 

Hz. Ali’nin öldürülmesi ile siyasi ayrışma her geçen gün artsa da mezhep olarak ayrılma Muaviye’nin oğlu Yezid’in Kerbela’da Hz Muhammed’in torunu, Hz. Ali’nin oğlu Hz. Hüseyin’i ve taraftarlarını öldürmesidir. Zamanla hem dinin yaşanışı hem de düşünce alanında belirgin bir ayrışma yaşanmaya başladı.

 

Hz. Ali, Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’nin öldürülmesi İslam dünyasında siyasi bir kopuş yaşattı. Sonraki yüzyıllar boyunca Sünni ve Şii devletler kuruldu, halifelik el değiştirdi. Emevi ve Abbasi aileleri Sünni halifeliği temsil ederken, Fatimiler gibi Şii Halifeler de iktidara geldi.

 

Şii düşüncesi aynı Sünni düşünce de olduğu gibi fıkıh alanında kendi içinde bölünmeler yaşadı. Fazlası ve yüzyıllar içerisinde kaybolanları da olmak üzere Sünniliğin için de; Hanefi, Maliki, Şafii ve Hanbeli fıkıh mezhebi vardır. Şiiliğin içerisinde Caferiyye, İsmaililik ve Zeydiyye fıkıh mezhepleri önemlidir. Hariciler büyük oranda kaybolsa da İbadiyye mezhebi hala etkindir. Bir de hepsinden bağımsız görülen Zahiri mezhebi vardır. onurcobanTabi bu ayrım yüzyıllar süren bir sürecin de sonucudur. Hanefiliğin kurucusu Ebu Hanife, Hz. Ali soyundan gelen ve Şiiliğin 12 imamından Cafer Sadık’ın da öğrencisiydi. Fıkıh mezheplerini kuranlar bunu kurduklarının bile farkında değildi. Çoğu uzun yıllar sonra mezhep haline geldi.

 

Şii düşüncesinin en temel unsuru imamet veya velayet düşüncesidir. Şiiler diğer mezhepler gibi peygamberliğin Hz. Muhammed ile sona erdiğini kabul ederler. Ancak ondan sonra artık velayet dönemi başlar. Bu düşünceye göre imamlar toplumun dini önderleridir. Onların halifelerden farklı masumluk ve bir nevi kutsallıktır. Allah tarafından seçilen bu kişiler Hz. Muhammed’in de soyundan gelmektedirler. Ancak bu durum kimilerine göre imamlığın sebebi değil sonucudur. Onlar peygamber soyundan geldikleri için imamlığa ulaşmamışlardır. Onlar zaten bu kutsallığa sahiptirler ve bu soydan gelmeleri bunu alametlerinden sadece biridir.

 

            Şii geleneğinin önemli çıkış noktası Hz. Ali’nin, Hz. Muhammed’den sonra dini liderliği sahiplenmesi gerektiğidir. Hz. Muhammed’in soyu sadece Hz. Ali’den günümüze gelebilmiştir. Seyit ve Şerif olarak isimlendirilen bu soy Hz. Muhammed’in kızı Hz. Fatma ve eşi Hz. Ali’nin çocukları Hz. Hasan ve Hz. Hüseyin’den gelir.

 

            Şii düşüncesine göre ilk imam Hz. Ali’dir. Tarihsel olarak da bakıldığından İslam’ın ilk yıllarından hem barış hem de savaşlarda önemli bir rol oynaması bakımından hem Sünni hem Şiilerce saygıyla anılır. Ancak Şiiler bundan farklı olarak, ona İmam, masum, günah işlemekten korunan ve doğru kişi gibi sıfatlar da yüklerler.

 

            Şii düşüncesini tek bir düşünce olarak görmek yanlış olur. Yüzyıllar boyunca farklı kültür ve coğrafyalarda farklı Şii düşünce gelenekleri oluşmuştur. Ancak genel hatlarıyla Şii düşüncesi kısaca şöyledir.

 

            Şiilikte İmamlar mutlak otoriteye sahiplerdir. Aynı zamanda onlar Peygamberlerden sonra Allah’ın gizli ilimlerini bilebilirler. Kuran-ı Kerim’in Bâtıni yorumu olarak bilinen bu görüşe göre bir dışsal yani Zahiri bilgi bir de içsel yani Bâtıni bilgi vardır. İlm-i Ledün, İslami tasavvuf ve felsefede, sıradan bir insana akıl ve öğrenme yoluyla ulaşılamayan, Allah tarafından doğrudan verilen gizli bilgiyi ifadeonurcoban eder. Bâtıni bilgiye; çalışarak, akıl yürütmeyle ulaşılamaz. Bundan dolayı felsefe, fıkıh ve kelamdan farklıdır. Tasavvuf geleneğinde ise buna ulaşmaya çabalamak aynı şekilde önemlidir. Bâtıni bilginin kaynağı doğrudan Allah’tır ve o seçilmiş kişilere bunu vermiştir. Örneğin Kuran’da Kehf Suresi buna örnek olarak verilir. Bu surede Hz. Hızır’ın bu batıni bilgiye sahip olduğu anlatılır. Bu görüşten neslenen ve özellikle 8. ve 9.  Yüzyıllarda bir felsefi akım olarak baskın olan Bâtınilik burada önemlidir. Özellikle İsmaililik ile oldukça içli dışlıdır.onurcoban

 

            Şiiler tarih boyunca çeşitli mezheplere ayrılmıştır. En önemli üç ana grup İmamiye (Caferilik), İsmaililik ve Zeydilik’tir.

 

            İmamiye (İmamiyye) olarak bilinen mezhep Şiiliğin en geniş mezhebi olarak bilinir. On İki İmam Şiası, İsna Aşeriyye ve Caferilik ismiyle de bilinir. 12 imam düşüncesine göre Hz. Ali ve sonrasında 12 İmamın Allah tarafından seçildiğine inanılır. Bu imamlar;

1. Hz. Ali (599-661)
2. Hz. Hasan (625-670)
3. Hz. Hüseyin (626-680)
4. İmam Zeynel Abidin (659-713)
5. Muhammed Bakır (677-732)
6. Cafer Sadık (702-765)
7. Musa Kazım (744-799)
8. Ali Rıza (766-818)
9. Muhammed Taki (810-835)
10. Ali Naki / Hadi (827-868)
11. Hasan el-Askeri (846-874)
12. Muhammed Mehdi (868- )

            Bu imamları bazıları sadece Şii’lerde değil Sünni Müslümanlar arasında da önemlidir. Bazıları ise Sünni yönetimce baskı görmüştür. İmam Muhammed Bakır, İslami ilimlerin sistematik hale getirilmesinde önemli bir rol oynamış, Şii fıkhı ve hadis çalışmalarının kurucularındandır. İmam Cafer-i Sadık, Sünni mezheplerin kurucusu İmam Malik ve Ebu Hanife’nin hocası olması bakımdan saygı duyulmuş ancak oğlu İmam Musa Kazım, Abbasi yönetimince yıllarca zindanda tutulmuştur. İmam Ali Naki’nin türbesi Caferiler için önemli bir noktadır.

           

            12. İmam olan Mehdi en önemli isimlerden biridir. 12 İmam inancına göre o Gayb yani gizlenme halindedir. İnanca göre Küçük Gaybet döneminde İmam Mehdi bazı kişilerle iletişim halinde olmuştur. Ancak bu sonradan kesilmiş ve Büyük Gaybet dönemi başlamıştır. Bir gün ortaya çıkacak ve dünyaya adalet getirecektir.

 

            12 İmam inancını bir üst inanç olarak da görürsek Alevi düşüncesine de olan etkisi görülebilir. Ancak günümüzde başta İran’da geçerli olan Caferilik Şii inancı içerisindedir. Alevi ve Caferi düşünce; tasavvufa olan yakınlığı, kadın ve aile gibi sosyal yapıları ve farklı ibadet gelenekleri ile birbirinden oldukça farklıdır.

      

        İmam Cafer Sadık’ın isminden gelen Caferiler günümüzde İran başta olmak üzere, Irak ve Azerbaycan’da yaygındır. Türkiye’de özellikle doğu sınırlarında bu görüşü benimseyenler mevcuttur.

            İsmaililik veya Yedi İmam Şiası, Şiiliği bir diğer önemli mezhebidir. Şiiler altıncı İmam Cafer Sadık’ın ölümü üzerine imamet konusunda bir ayrılığa düşmüşlerdir. 12 İmam görüşündekiler, 6. İmam Cafer es-Sadık’ın oğlu Musa el-Kazım’ı yedinci imam olarak kabul ederken, İsmailliler, Cafer Sadık’ın diğer oğlu İsmail’i “yedinci imam” olarak kabul eder. Bu nedenle Yedi İmam Şiası olarak da anılırlar. Onlara göre İmam soyu İsmail’den ilerlemiştir. Bu nedenle 12 İmam’ın altıncısından sonrasını kabul etmezler. Bu açıdan 12.İmam Mehdi’de olduğu gibi sona eren bir süreç burada yoktur.www.onurcoban.com

 

            İsmaililik Şii mezhepler içinde Bâtıni görüşü en baskın yaşayanlar olmuşlardır. Dini metinleri gizli/Bâtıni anlamları olduğunu özellikle vurgularlar. Kuran’ın Batıni yorumunu en iyi İmamlar bilebilir. Bu, İsmaililiği daha mistik bir inanç sistemi haline getirir.

 

            İsmaililik en güçlü dönemini Fatımi Halifeliği döneminde yaşamıştır. 10. Yüzyılda Mısır’da güçlü Şii devleti kuran Fatımiler; siyasi, bilimsel ve kültürel anlamda baskın durumda olmuşlardır. Fatımi Halifeleri Hz. Ali’nin soyundan gelmekte ve İmamlığı devam ettirmektedirler. Zamanla güçlerini kaybetmişler ve Selahaddin Eyyubi tarafından yıkılmışlardır.

 

            Yine tarihte önemli olan bir başka Yedi İmam görüşü Haşhaşiler’dir. Haşhaşiler, İsmaililiğin Nizari Koluna dahildirler. Liderleri Hasan Sabbah ve ünlü kaleleri Alamut günümüzde filmlere, romanlara konu olmuştur. Selçuklu ve Abbasi iktidarına karşı mücadele vermişlerdir. Bu mücadele de gizlilikleri ve Büyük Selçuklu Devleti veziri Nizamülmülk gibi üst düzey yöneticilere suikastları ile dikkat çekmişlerdir. Günümüzde batı dillerindeki Assassins (suikastçı) kelimesi buradan gelir.

 

            Yedi İmam görüşü tarihsel süreçte çeşitli bölünmeler yaşamıştır. 11. Yüzyılda Fatımi Halifesi Mustansır Billah’ın ölümünden sonra oğlu Nizar ile Mustali arasında yaşanan İmamet tartışmasıyla ortaya çıkmıştır.

 

            Nizarilik (Nizariyye) günümüzde İsmaililik’in en yaygın halidir. Bu kolun lideri Ağa Han’dır ve günümüzde de liderleri bu isimle anılır.

 

             Mustâlîlik kendi içinde 3 ana kola bölünür. Davudilik (Davudi Bohra) en yaygın olanıdır ve Hindistan, Pakistan ve Yemen’de etkindir. Süleymani Bohra, daha çok Yemen’de yaşarlar. Alavi Bohra, Hindistan’da varlık gösterir.  

       

            Zeydilik (Zeydiyye, 5 İmam Şiası) Şii mezhepleri içinde günümüzde en az yaygın olandır. Temel ayrımı İmam sıralamasında 5. İmam olarak 4. İmam Zeynel Abidin’in oğlu Zeyd’i Beşinci İmam kabul etmeleridir. Bu açıdan 7 ve 12 imam görüşünden ayrılır.

 

            Zeydiler’in birçok düşüncesi Sünni düşünceye de benzer. Ayrıca diğer Şiilere göre daha saldırgan bir din anlayışını savunurlar. Bazı Zeydiler silahlı mücadeleyi de günümüzde savunurlar. Özellikle Yemen bölgesinde aktiflerdir. Husi isimli grup kendini daha çok Zeydi olarak görür. Zeydi İmamlığı yüzyıllarca Yemen’i yönetmiş olup Yemen Arap Cumhuriyetinin 1962’de kurulmasıyla iktidarlarını kaybetmişlerdir. Husi Hareketi, son yıllarda yaşanan çatışmalarda kendini duyururmuştur. Ancak Husiler Zeydilik dışında da bir farklı unsurlardan etkilenmiştir.

 

            Zeydilik, akıl ve adalet kavramına verdikleri önemle Mutezile kelam mezhebine yakındırlar. Zeydiler, insanların özgür iradeye sahip olduğuna ve kaderlerinin kendi ellerinde olduğuna inanırlar. Fıkıh alanında özellikle Hanefi mezhebine yakın olmaları onları diğer Şiilerden ayırır.

           

            Bir kelam akımı olan Mutezile, adeta Sünni ve Şii düşüncenin ortasında gibidir. Her ne kadar Abbasi iktidarındaki Mihne dönemi yani Sünni ve Şii düşünürlere Mutezile düşüncesini desteklemeleri için baskı yapılmaları yaşansa da, bu olaydan yüzyıllar sonra Eşariliğin yükselişi ile Şiilik ve Mutezile arasında bir kesişme oldu. Resmen Şiilerce desteklenmese de Mutezile ile Şiilik arası bazı ortak noktalarda oluşmuştur. Her iki görüş de Akla ve adalete önem verir.

 

            12 İmam görüşünün tasavvufla ilişkisi daha çok Bektaşilikte görülse de az da olsa Şii Düşüncesinde de Tasavvuf etkisi vardır. Örneğin Şii olmasa da Hakimet-Tirmizi özellikle velayet kavramı üzerinde düşünmüştür. Şii düşüncesinde de olduğu gibi Peygamberler sonrası manevi açıdan seçkin kişilere özel bir velayete sahip olabileceğini belirtir.www.onurcoban Bu açıdan imamet öğretisine benzer bir düşünce sunar. Şiilikte tasavvuf daha çok Safevi Devletinin İran’da kurulmasıyla yükselişe geçmiştir.

 

             İbn Arabi’nin Vahdet-i Vücut düşüncesi, Şii tasavvufunda İmam görüşüyle sentezlenerek rastlanır. Ancak Şii’ler Mansur el-Hallac’ın (Hallac-ı Mansur)  Enel-Hak (Ben Tanrıyım) görüşüne karşı çıkmışlardır. Vahdet-i Vücut kavramı Şiilerce daha çok Batıni ve Mistik görüşleri açısında ilgi görmüştür. Bu açıdan Molla Sadra gibi bazı düşünürler dışında geniş kabul görmemiştir.

 

            Yine doğrudan kabul görmeyen ancak ilişkili olan bir başka akım ise Sühreverdi ve onun İşrakilik (aydınlanma) felsefesidir. Onun mistik ve batıni yorumları, özellikle Şii İslam’ın batıni yönleriyle bağlantı kurulmasına yol açmıştır. İsmaililik gibi bazı Şii ekollerinde bu daha belirgindir. Aydınlanma Felsefesi daha çok Şii düşünür Molla Sadra ile dikkat çeker.

 

            Molla Sadra (Sadr al-Din al-Shirazi) 1571 yılında doğmuş en önemli Şii filozoflarından biridir.  İşraki Aydınlanma Felsefesi ile Aristoteles ve İbn Sina’nın felsefelerinin birleştirmiştir. Onun bu düşüncesine Hikmet-i Mütealiye (Yüce Hikmet) adı verilir. Yüce Hikmete göre, hakikate ulaşmak için sadece akli bilgi yeterli değildir; aynı zamanda manevi bir aydınlanma ve içsel bir bilgiye ulaşmak gerekir.

       

            Molla Sadra’nın en önemli kavramlarından biri “Asalet-ül Vücud” ya da “Varlığın Asıllığı”dır. Ona göre, varlık her şeyin temelidir ve özden (mahiyet) daha önceliklidir. Bu anlayış, İbn Sina gibi önceki İslam filozoflarından farklıdır; çünkü İbn Sina, varlık ve öz arasında bir ayrım yapmış ve özü daha önemli bulmuştur. Molla Sadra’ya göre ise, varlık dış dünyada gerçek bir şekilde bulunur. Öz ise yalnızca varlığın zihinsel bir tasavvurudur. Özlerin varlıktan bağımsız bir gerçekliği yoktur. Teşkîkü’l-vücûd (Teşkik-ül Vücud, Varlığın Dereceli Yapısı) a göre; varlık, en yüksek dereceden en düşük derekeye kadar çeşitli aşamalara sahiptir. Allah, varlık mertebesinin en üstünde yer alırken, diğer varlıklar bu mertebeye göre sıralanır. Tanrı (Vacibü’l-Vücûd), en yoğun ve saf varlık derecesindeyken, yaratılmış varlıklar (mümkün varlıklar) daha düşük dereceli varlıklar olarak görülür. Molla Sadra’nın bir başka görüşü ise “Hareket-i Cevhariye” ya da “Cevherin Sürekli Hareketi” anlayışıdır. Bu görüşe göre, varlık sürekli bir değişim ve hareket halindedir; sadece dışsal olarak değil, özsel olarak da hareket eder. Sadra’nın görüşleri İran’da büyük önem görür.

Nasiruddin Tusi (1201-1274) en önemli İslam filozofu ve bilim adamlarından biridir. Felsefe, matematik, astronomi, kelam, ahlak ve Şii düşüncesi gibi birçok alanda önemli eserler vermiştir. Bir dönem Haşhaşilerin Alamut Kalesinde yaşamıştır. Moğol hükümdarı Hülagü kaleyi ele geçirince onun hizmetine girmiştir.

            İbn Sina, Farabi ve Aristoteles’ten etkilendiğinden Meşşai filozoflar gibi değerlendirilmiştir. Görüşlerine çoğunlukla katılmasa da Fahreddin Razi’yi takip etmiştir. Kelam ile Felsefeyi birleştirmek istemiş, bu açıdan yine farklı görüşlerde olsa da Gazali gibi davranmıştır. Şii bir düşünür olsa da Eşariliğin Müteahhirun dönemi olan ve Kelam ile Felsefenin iç içe geçtiği dönemin ünlü isimlerince otorite görülmüştür. Ahlak konusunda ünlü düşünür hekim Galen’den etkilenmiştir. Ona göre Ahlak, “düşünüp taşınmaya gerek kalmadan fiil ve davranışların kolaylıkla sâdır olmasını sağlayan melekeler”’dir.

 

            Astronomide çalışmalar yapan Tusi aynı zamanda trigonometri üzerine yaptığı çalışmalar ve Tusi Çifti ile bilinir. 

 

            Tarih boyunca birçok önemli Şii düşünürü olmuştur.  Şii İslam'ın önemli alimlerinden biri olan Şerif-i Razi (ö. 1015), "Nehcü'l-Belâğa" adlı eseri derleyerek Hz. Ali'nin hutbelerini, mektuplarını ve veciz sözlerini bir araya getirmiştir. Şerif Razi'nin kardeşi olan Şerif Murtaza (ö. 1044), dönemin önde gelen Şii kelamcılarından, fakihlerinden ve edebiyatçılarından biridir. En büyük alimlerinden biri olan Allame el-Hilli (ö. 1325), Şii hukukunu sistematik haline getirmiştir. Şii hadis literatürünün en büyük derleyicilerinden Şeyh Saduk ve Şii İslam'ın büyük alimlerinden Şeyh Müfid,  Şii müfessir, muhaddis ve tarihçi Kutbüddin er-Râvendî önemli isimlerdir.

Ayrıca İbni Şehr-Aşub, Yahya İbni Batnyk, Feyz Kaşani, Fazl-i Taberisi, Ebu İsk Nevbahti, Mir Damad, Hamevi, Aziz Nesefi, Alauddevle Semnani, Haydar Amoli, Şah Nimetullah-ı Veli, Sainuddin Torkeh İsfahani, Muhammed İbni Ebi Cumhur el-Ahsai, Muhammed Abdurrezzak-ı Lahici ,Ahmed-i Alevi, Muhsin Feyz Kaşani, Abdurrezzak-ı Lahici, Kazi Said-i Kummi gibi isimlerde sayılabilir.

Özel olarak İsmaililik düşünürleri olarak da bilinenler ise; İsmaili Hukuk sistemini kuran Kadı Numan ile Ebu Hatim-i Razi, Ebu Yakub-i Sicistani, Ahmed İbni İbrahim-i Nişapuri ve Hamidüddin-i Kermani’dir.

           

Tarihsel süreçte Şii düşüncesinden artık tamamen ayrılsa da Dürzilik olarak bilinen din anlayışının kökeninde İsmaililik olduğu da bilinmelidir. Fatımi Halifesi El-Hâkim bi-Emrillah’ı İlahi olarak gören bu akım İslam’dan tamamen ayrılmıştır. Dinin Batıni anlamı konusunda İsmaililik ile benzerlik gösterir. Reenkarnasyon inancının yoğun olduğu Dürziler daha çok Lübnan ve Suriye’de yaşarlar.

 

Tüm bunların yayınında varlık felsefesi bakımından YeniPlantonculuk izlerini de tüm İslam Felsefesinde olduğu gibi İmamet görüşünde de görmek mümkündür.

Yazının diğer bölümleri için tıklayınız: Felsefeye bir bakış-Giriş-

Onur Çoban

 Felsefe tarihinin diğer bölümleri için;

Felsefeye bir bakış-Giriş-